Κεφάλαιο δεύτερο Από τις λύρες στα σύγχρονα έγχορδα

Για να έχουμε μια σειρά  της εξέλιξης της λύρας ας θυμόμαστε την αλληλουχία:
Λύρες με δύο βραχίονες                                        .
Μουσικό τόξο μονόχορδον>
Χέλυς>
Πηκτίς ή άρπα ή κινόρ ή κανών ή τρίχορδον ή ψαλτήριον>
Λύρα του Απόλλωνα ή Χέλυς με αντηχείο >
Φόρμιγγα ή ξύλινη πηκτίς με αντηχείο>
Κίθαρις βάρβιτος ή κιθάρα [θωρακόσχημη-κορυφαία βαρύτονη]

Λύρες με τον ένα βραχίονα δεσμευμένο από το αντηχείο
μουσικό τόξο
1.Σαμβύκη[κουφοξυλιά]είναι απλή προσθήκη αντηχείου από κούφιο κορμό σε ένα μουσικό τόξο
Σαμβύκη+πηκτίς >
σύγχρονη άρπα βάσης πλαισίου
2.Κανών =Σαμβύκη+πηκτίς
Σαντούρι>
Τσέμπαλο=Κανών+ύδραυλις (μηχανισμός έμμεσου πέννας)
Πιάνο=Τσέμπαλο+σαντούρι(μηχανισμός έμμεσου πλήκτρου)>
Αρμόνιο ή ηλεκτρικό πιάνο

3.Πανδουρίς ή Πάνδρυς[ολόξυλο δρυός] μικρή σαμβύκη όπου το αντηχείο και το τόξο γίνονται από ένα κομμάτι ξύλου. Ο βραχίονας αρχικά είναι καμπύλος όπως στο τόξο αργότερα γίνεται ευθύγραμμος.
Πάνδρυς ή πανδουρίς ή φάνδουρος ή τρίχορδον [ρε λα ρε' ]
Στο βυζάντιο: θαμπούρα και ταμπουράς, ταμπουράς τζουράς[μικρός] ή ταμπουράς μπουζούκ [μεγάλος ] ή ταμπουράς μπαγλαμάς[ελάχιστος], ή ταμπουράς σάαζ [μαεστρικός].
Στον παπικό κόσμο: [pandorio&pandora] παντόριο και παντόρα ή μαντόρα ή μάντολα > μαντολίνο & μάντολα λιούτο[βαρκάκι τοσκάνης με δούγιες λόγω τεράστιου αντηχείου] ή λαούτο ή ούτι [i liuti=τα λαούτα>liuti >uti]ή  βιέλα -οκτώσχημη-[παίζεται σαν κιθάρα βιολί βιόλα και λύρα ποδιού] > λαουτοκιθάρα δηλαδή κιθάρα με κομμένο το αντηχείο σε επίπεδες φέτες οριζόντιες και πρόσθεση τους σε σειρά που δίνει επίπεδο ηχείο οκτώσχημο κιθάρας> ακουστική ,κλασική, μπασοκιθάρα> ηλεκτρική κιθάρα, μπάσο κλπ.

Πανδρύς μάγαδις ,  είναι η τοξωτή λύρα πρόκειται για  την ποντιακή, πολίτικη, θρακιώτικη, κρητική, καλαβρίας -Κρότωνα που ήταν ο χώρος εργασίας του Πυθαγόρα-> Η τετράχορδη καλαβρίας γίνεται βιέλα και γίγα-οκτώσχημη-  >Βιόλα, βιολί [βόρεια ονομάζεται φίλντ] και βιολοντσέλο, κόντρα μπάσο>ηλεκτρικό βιολί κλπ

Ιστορική εξέλιξη της λύρας
Οι λύρες κάθε είδους ως μουσικά όργανα είναι συνδεδεμένες με τον προελληνικό μουσικό πολιτισμό επειδή τον υπηρετούσαν από την εποχή των προελλήνων του 4500 πΧ που ονομάζονταν "λαοί των θαλασσών" όπως μας επιτρέπουν να γνωρίζουμε ταφικά μνημεία με αντικείμενα και τοιχογραφίες αιγυπτιακών και μεσοποταμιακών ανακτόρων και ταφικών μνημείων. Οι τοιχογραφίες αυτές αναπαριστούν:

Α. ορχήστρα εταίρων  με το σύνολο των λυρών φόρμιγγα,[πηκτίδα με αντηχείο] πανδουρίδα σαμβύκη και δίαυλο και χαρακτηρίζονται ως ορχήστρα εταίρων των λαών των θαλασσών.

Β. Τα δώρα στο φαραώ
όπου μεταφέρονται με γαϊδουράκια τα δώρα των λαών των θαλασσών μικράς Ασίας συνοδεία κιθαριστή με πηκτίδα επτάχορδη και μάλιστα με αντηχείο. Οι κατακλυσμοί μέχρι και το 1500πΧ  έχουν εξαφανίσει τα προϊστορικά ίχνη πόσο μάλλον τα πλέον ευπαθή και εύθραυστα αυτών δηλαδή τα μουσικά όργανα.

Γ. Το βασιλικό δώρο η επάργυρη λύρα στο σουμερικό τάφο με το προ- μινωικό σύμβολο του ταύρου [Ετεοκρητών], μας δίνει μία από τις πολλές ενδείξεις της επαφής των προκατακλυσμιαίων πολιτισμών, μέσα από τις ομοιότητες της με την χρυσή λύρα της Ούρ στην Αίγυπτο

και τη λύρα των Λαών των θαλασσών όπως οι Αιγύπτιοι αναγράφουν.
Το ενδιαφέρον είναι πως σε δεδομένη χρονική περίοδο 2500-1500 οι τρείς μεγάλοι μουσικοί πολιτισμοί συναντώνται σε ένα κοινό  μουσικό υπόβαθρο.

Οι λύρες υπηρέτησαν τον μουσικό πολιτισμό μας μέχρι και το 600 μΧ οπότε η Ορθόδοξη Χριστιανική εκκλησία μετά από ιερή σύνοδο τα απέκλεισε από την εκκλησιαστική λειτουργία μαζί με όλα τα άλλα μουσικά όργανα για λόγους λειτουργικής ευρυθμίας κι έτσι άνθισε  η ψαλμωδία χωρίς μουσικά όργανα. Αυτό είχε συνέπειες στον μουσικό μας πολιτισμό πάρα πολλές αρνητικές αλλά και κάποιες πολύ θετικές.
Η κυριότερη συνέπεια είναι πως παρόλο που διακόπηκε η παράδοση της κατασκευής και δεξιοτεχνικής χρήσης των οργάνων αυτού του είδους ωστόσο Απαθανατίστηκε διασώθηκε το σύνολο της διδασκαλίας της μουσικής που ερμήνευαν μαζί με το ταιριαστό στη λειτουργία ρεπερτόριο.
Αφενός διασώθηκε και απαθανατίστηκε, αφετέρου ανανεώθηκε τελειοποιήθηκε και διανθίστηκε με νέες ανώτερες δημιουργίες που στηρίχθηκαν απολύτως σε αυτά τα πρότυπα.
Απαθανατίστηκε και διασώθηκε μέσω της συνέχισης Ορθής χρήσεως των αριστουργημάτων του ευρετηρίου-ρεπερτορίου των ιερών ύμνων της αρχαίας θρησκευτικής παράδοσης μαζί με το τυπικό της που ανασχηματίστηκε και τροποποιήθηκε προσαρμοζόμενο επίσης. Η ορθότητα κωδικοποιήθηκε από την αρχαιότητα στη θεωρία των Τρόπων που μετονομάστηκε κατά τους βυζαντινούς χρόνους σε Ήχους  [από τους 116 όπως αναφέρει ο καθηγητής Χαράλαμπος Σπυρίδης διατηρήθηκαν μόνον οκτώ ή οκτάηχος προς δόξαν Θεού οι υπόλοιποι αφέθηκαν σε άλλους λαούς] όπου προστέθηκαν και νέοι Ήχοι οι λεγόμενοι επείσακτοι.

Άλλαξε στους ύμνους μεν τμηματικά ή ολοκληρωτικά η επένδυση λόγου -οι στίχοι των ύμνων- όμως ο αρχικός λόγος διασώθηκε επίσης ως αρχείο από τους ίδιους ανθρώπους, δεν πετάχτηκε δηλαδή το αρχαίο κείμενο. Οι χριστιανοί μοναχοί διέσωσαν αυτή την παράδοση αν και δεν μπορούσαν προφανώς να τη χρησιμοποιήσουν. Τη διέσωσαν καταγράφοντας και αντιγράφοντας τη για χίλια χρόνια γνωρίζοντας την ποιότητα της προφανώς, αλλιώς τι νόημα θα είχε η διάσωση αυτή;

Έτσι οι αρχικοί αρχαϊκοί, κλασικοί και ελληνιστικοί ύμνοι διασώθηκαν εκ παραλλήλου με τη γραμματεία που βρίσκεται στο Άγιο Όρος στο Βατικανό και σε όλες τις αρχαίες μονές ανά τη χριστιανοσύνη και τώρα βρίσκεται σε κάθε σύγχρονη βιβλιοθήκη ανά τον κόσμο και έχει πρόσβαση ο καθένας.

Η κωδικοποίηση της ορθής εκτέλεσης τους -των Ήχων τους, χρησιμοποιήθηκε μάλιστα ως πρότυπο αδιαπραγμάτευτο ακόμη και για τους απλούς πρακτικούς ψάλτες. Πρόκειται για τα Προσόμοια με βάση τα οποία μαθαίνουν μέσω του παραδείγματος  τους ήχους των διαφόρων ύμνων πρακτικά οι ψάλτες ακόμη και σήμερα.

Η σημειογραφία τελειοποιήθηκε και ολοκληρώθηκε ώστε εκ παραλλήλου τελειοποιήθηκε σε ανώτατη μουσική διδασκαλία κι έτσι διανθίστηκε με νέα αριστουργήματα ίδιου ύφους και ανώτερης τεχνικής, βασισμένα στα αρχαία πρότυπα, μέσω της θεωρίας τους ως εξέλιξη τελειοποίηση τους. Πληροφορίες για το γεγονός αυτό μπορούμε να βρούμε στη βυζαντινή ή καθ'ημάς μουσική.

Η παράδοση της ορθής κατασκευής των μουσικών οργάνων πέρασε σε άλλες  κατηγορίες οργάνων κι έτσι τη χρησιμοποιούμε μέχρι σήμερα στα οργανοποιεία.
Όσο για τα υπόλοιπα έχουν διασωθεί οι ψηφίδες γνώσης που μπορούμε να ανασυντάξουμε για να τα κατασκευάσουμε όπως τότε και καλύτερα ακόμη μέσα από τις πληροφορίες της γραμματείας κυρίως ελληνικής και ρωμαϊκής αλλά και από τις αναπαραστάσεις σε τοιχογραφίες σε αγαλματίδια και αγάλματα αλλά το κυριότερο σε ατελείωτο αριθμό από αγγεία όλων των εποχών.

Το σύστημα της Ελληνικής μουσικής θεωρίας και πράξης αναβαθμίστηκε οργανώθηκε διαφυλάχτηκε αξιοποιήθηκε σε βαθμό που τιμητικά η Ελληνική  ή Καθ'ημάς αυτή μουσική ονομάστηκε Βυζαντινή παρόλο που συνεχίζει να αναπτύσσεται από τότε μέχρι σήμερα [1000-2018]και υπάρχει μια παράδοση μουσική στην οποία στηρίχθηκε που ξεπερνάει τα 6000 χρόνια αφού το αρχαιότερο μουσικό αρχαιολογικό εύρημα στον Ελληνικό χώρο είναι του 5280πΧ ο πρόδρομος φλογέρας του μουσείου Βόλου.

Οι λύρες ως ψυχαγωγικά και λατρευτικά όργανα δεν βρήκαν χώρο στον χριστιανικό κόσμο μετά τους διωγμούς του ελληνικού πολιτισμού από τους φανατικούς θρησκόληπτους αυτοκράτορες και τους ακολούθους τους, που νόμιζαν πως παρέχουν υπηρεσία στο θεό με το να γκρεμίζουν ναούς να καίνε βιβλία να σπάνε αγάλματα και κάθε είδους καλλιτέχνημα και να σκοτώνουν τους ιερείς τους φιλοσόφους και τους παιδαγωγούς του ελληνικού πνεύματος αλλά και κάθε άοπλο έλληνα.

Ωστόσο τα κουρδίσματα τους όπως και τα όργανα παραμένουν αγνώριστα ως απόκρυφα όργανα [λύρες τοξωτές] που γίνονται πλέον λαϊκά όργανα ενώ το μουσικό σύστημα και το ιερό ρεπερτόριο μετασκευάζεται σε εμφάνιση υμνώντας τα ιερά και τα όσια με τα νέα τους ονόματα και χωρίς όργανα.
Επίσης διασώζονται σε λαούς της ανατολής που επηρεάζονται μέσω της επαφής όπως οι πέρσες, οι άραβες και οι ινδοί τα διονυσιακού χαρακτήρα. Δηλαδή ότι ηδονιστικό και ζωηρό ταίριαζε σε γλέντια, αυλές και χαρέμια όπως οι μακτρισμοί -χοροί της κοιλιάς τσιφτετέλια και λοιπά- διασώζονται στην ανατολή ως ανατολικά ακούσματα.

 Επίσης τα πρωτογενή όργανα τα βρίσκουμε σε λαούς όπως οι βόρειοι λαοί [οι κέλτες, οι Βίκινγκς και οι Σάξονες] που τα παίρνουν:
α. Σαν δώρα από ανταλλαγές πολιτιστικές και εμπορικές παλαιότερα κατά του μυκηναϊκούς και μινωικούς χρόνους και τα κάνουν μέρος της παράδοσης τους,
β. Σαν λάφυρα από χώρους επιδρομών στους ρωμαϊκούς και βυζαντινούς χρόνους.
Οι λαοί αυτοί τα κάνουν μέρος της μουσικής τους παράδοσης του μεσαίωνα κυρίως που φτάνει μέχρι σήμερα.
Το ίδιο συμβαίνει και στην Αφρική βλέπε στην Αιθιοπία την ΚΡΑΡ και στην Ασία όσο και στα πέρατα της ελληνιστικής αυτοκρατορίας, μετά τη διάχυση της ελληνικής μουσικής τέχνης μέσω των θεάτρων που κτίστηκαν σε κάθε γωνία της αυτοκρατορίας επί ελληνιστικών χρόνων.

Σε όλους τους μουσικούς πολιτισμούς τα όργανα στις βασικές τους μορφές είναι γνωστά και χρησιμοποιούνται από την προϊστορία ακόμη, ωστόσο αυτό που παίρνουν έχει να κάνει με τη μουσική επιστήμη και τις αλλαγές που επιφέρει αυτή στα κουρδίσματα  και στην τελειοποίηση των οργάνων που αποθησαυρίζεται σαν θεωρία και άσκηση της μουσικής επιστήμης.

Ιστορικοί όπως ο Διόδωρος ο Σικελιώτης που ανέλαβε να κάνει την παγκόσμια ιστορία με τη χορηγία του ρωμαϊκού κράτους ισχυρίζεται πως αυτό έγινε και πολύ νωρίτερα μέσω των εκστρατειών εξερεύνησης που  έγιναν σε προϊστορικές περιόδους  επηρεάζοντας άλλους μεγάλους ανεπτυγμένους μουσικούς πολιτισμούς όπως τον αιγυπτιακό, τον ινδικό, τον μεσοποταμιακό, τον κινεζικό.

Αντίστοιχο φαινόμενο έχουμε αργότερα την εποχή της κλασικής και ρομαντικής εποχής στη δυτικοευρωπαϊκή μουσική. Πήραν όλα ανεξαιρέτως τα αρχαία και μεσαιωνικά όργανα και τα έκαναν κατάλληλα για συμφωνική ορχήστρα τελειοποιώντας τα από κάθε άποψη, τα έκαναν δηλαδή σύγχρονα όργανα ακόμη κι όσα δεν συμμετέχουν εντέλει σε αυτή.
Γνωρίζοντας όμως όλα τα παραπάνω αναγνωρίζει κανείς σε μια συμφωνική ορχήστρα το σύνολο της αρχαίας ορχήστρας με πάρα πολλούς εξειδικευμένους απογόνους-εξελίξεις- του κάθε οργάνου.
Αναγνωρίζει λόγου χάρη στο πιάνο και την άρπα το απολλώνιο πνεύμα της αρχαίας κίθαρης και των λυρών εν γένει. Αναγνωρίζει στα τοξωτά έγχορδα τη γοητευτική ιερή χροιά τους, στους αυλούς στις σάλπιγγες και κρουστά το διονυσιακό και το πολεμικό πνεύμα.

Σήμερα πάντως αυτό που συμβαίνει με τις λύρες είναι εντελώς παράλογο.
Ενώ σε όλους τους πολιτισμούς που την παρέλαβαν τελειοποιημένη υπάρχει σαν είδος έστω παραδοσιακού οργάνου όπως στην Γαλλία, στην Σκωτία, στην Ελβετία, στην Γερμανία, στην Νορβηγία, στην Φινλανδία στην Σουηδία, στην Ιταλία,  στην Ινδία, στην Κίνα, στην Ιρλανδία μάλιστα έχει γίνει και εθνικό σύμβολο. Στην Ελλάδα δεν διδασκόμαστε ούτε τι είναι, ούτε τα είδη της, ούτε τον ήχο της, ούτε το ρεπερτόριο της, όπως ούτε και του δίαυλου εννοείται και ας τα χρησιμοποιούμε  και τα δύο έστω με άλλα σχήματα και ονόματα.

Τα αντίστοιχα της πηκτίδας σήμερα
Η πηκτίδα σήμερα διατηρείται ως ήχος και ως κούρδισμα.
Τόσο το τρίχορδο το αρχέγονο και λαϊκό όσο και το εξευγενισμένο και λόγιο το τετράχορδο είναι παρόντα σε όλες τις μουσικές του κόσμου.
Πρόκειται για το τρίχορδο [ρε λα ρε' ] και παραλλαγές του και το τετράχορδο [μι λα ρε σολ] και τις παραλλαγές του.
Όσον αφορά στον ήχο, το ηχητικό σκεύος που τα υπηρετεί  είναι το μονόμπρατσο πια, μιλάμε για όργανα τύπου πανδουρίδας-λαουτοειδή- με τρείς και τέσσερεις απλές χορδές ή ζεύγη χορδών,

Στην Ελλάδα χρησιμοποιούμε τα εξής:
τρίχορδα ή τρία ζεύγη χορδών
μπουζούκι μπαγλαμάς τζουράς, λύρα  κρητική, λύρα ποντιακή, λύρα πολίτικη, λύρα θράκης λύρα μακεδονίτικη,
τετράχορδα ή τέσσερα ζεύγη χορδών
μπουζούκι τετράχορδο, λύρα Κρητική εξελιγμένη, λύρα αιγαίου Κέας- λύρα Καλαβρίας-, βιολί, βιόλα, βιολοντσέλο, κόντρα μπάσο, λαούτο οκτάχορδο, μάντολα, μαντολίνο, ηλεκτρικό μπάσο.
Το ηλεκτρικό μπάσο, το κόντρα μπάσσο  η μπασοκιθάρα  και μερικά ακόμη  είναι η αρχαία βάρβιτος στη σύγχρονη τους έκδοση.

το ευρετήριο ρεπερτόριο της πηκτίδας
Το δε ρεπερτόριο της πηκτίδας έχει διασωθεί ζωντανό στην Καθημάς [βυζαντινή λεγόμενη] μουσική παράδοση ως μουσική επένδυση Εκκλησιαστικών χριστιανικών ύμνων και Λαϊκών τραγουδιών [δημοτικών ρεμπέτικων, λαϊκών έντεχνων τραγουδιών].
η αναβίωση του προϊστορικού ρεπερτορίου
Τα αρχικά κείμενα ωστόσο των αρχαίων ύμνων-92 ορφικών ύμνων- που έχουν διασωθεί όπως είπαμε μένει να ανασυσταθεί από τους ενδιαφερόμενους.
Αρκεί ένας ψάλτης να ψάλει στον κατάλληλο ήχο με βάση τα ταιριαστά προσόμοια το αρχαίο κείμενο, ενώ για να έχουμε την εικόνα της αρχαίας έκφρασης τους χρειάζεται συνοδεία δίαυλου , λύρας και κρουστών όπως συνέβαινε στην αρχαία ορχήστρα.

Ψάλτες υπάρχουν, μουσικοί που παίζουν δίαυλο, λύρες κρουστά που παίζουν στο επίπεδο των ψαλτών υπάρχουν;
Σαν απλός σπουδαστής καθημάς -βυζαντινής- μουσικής σας διαβεβαιώνω: πολύ δύσκολο να βρεθούν τέτοιοι μουσικοί στο επίπεδο των ψαλτών!
Το λέω όχι επειδή λείπει το ταλέντο και η εμπειρία απλά
οι σημερινοί δεξιοτέχνες του οργάνου δεν γνωρίζουν τη βυζαντινή μουσική προέρχονται από το συγκερασμένο σύστημα του πεντάγραμμου που είναι διεθνές μεν αλλά όχι τόσο λεπτομερές.
Παράλληλα οι γνώστες της  βυζαντινής μουσικής που είναι κυρίως ψάλτες επομένως κατώτεροι κληρικοί δεν θέλουν να μάθουν λύρα και γενικά όργανα γιατί τότε η ιερή τέχνη τους χάνει την πνευματικότητα της και γίνεται κοσμική. Όσοι τέλος λίγοι ασχολούνται με την οργανική βυζαντινή μουσική μπορούν να γίνουν με ευκολία δεξιοτέχνες στη λύρα αν το θέλουν.
Το θέμα είναι πως δεν το θέλουν επειδή οι δυσκολίες είναι ανυπέρβλητες. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι για τη λύρα λείπουν το όργανο, η μέθοδος, οι δάσκαλοι και τα ωδεία.

Διακρίνουμε εδώ δύο ασύνδετες περιοχές του μονόγραμμου ασυγκέραστου και του πεντάγραμμου συγκερασμένου συστήματος.
Πρέπει να γεφυρωθεί το κενό αφενός και αφετέρου να δημοσιοποιηθεί.
Το παρόν έργο και άλλα σαν αυτό συμβάλουν σε αυτή την κατεύθυνση.

Η πηκτίδα σαν όργανο σημερινό
Θα εξετάσουμε τώρα την Πηκτίδα σαν ένα όργανο σημερινό, δηλαδή σαν ένα όργανο που θα  παιχτεί σήμερα.
Χρειάζονται τέτοιου είδους πληροφορίες για τέτοιου είδους όργανα επειδή πρόκειται για τη ζωντανή ιστορία της μουσικής επιστήμης και τέχνης που πρέπει να επιβιώσει να αναπτυχθεί να εξελιχθεί.
Σχηματίζουμε λοιπόν ένα πρωτογενές, πρωτόλειο  εγχειρίδιο χρήσης της Πηκτίδας. Ένα απολύτως αρχικό ατελές και επομένως ακατάλληλο για σωστή διδακτική αφού δεν έχει ακόμη γίνει ο καθορισμός της διδακτικής του ύλης.
Αυτό προσωπικά το φροντίζω παράλληλα σε άλλο έργο γενικότερο για την οικογένεια οργάνων της Λύρας επονομαζόμενο Η ΛΥΡΑ.
Γίνεται μάλιστα έχοντας επίγνωση τόσο της μικρότητας του αποτελέσματος όσο και παράλληλα της σημαντικότητας του.
Γίνεται σαν μια ηχηρή πρόκληση για κείνους τους γνώστες που θα το κάνουν τελειότερο πληρέστερο και καταλληλότερο για διδακτική και κάθε άλλου είδους χρήση.
Η ΑΡΧΗ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΗΜΙΣΥ ΤΟΥ ΠΑΝΤΟΣ
''Μέχρι να βρεθούν οι κατάλληλοι η δουλειά για την αρχή θα γίνεται από τους πρόθυμους'' .